به گزارش ایکنا از اصفهان، حجت‌الاسلام سیدرسول موسوی، مدیر گروه علوم قرآن و حدیث مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) در نشست علمی آموزشی «معارف اربعینی در قرآن کریم» که امروز، 20 شهریورماه به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) با همکاری مدرسه علمیه تخصصی مجتهده امین وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد، اظهار کرد: اربعین، شعار شیعه و میعادگاه جهان تشیع است و از آن به حج دوم و عاشورای دوم هم تعبیر می‌شود. پیاده‌روی اربعین یکی از سوژه‌های مهم در سال‌های اخیر به‌شمار می‌رود که به موضوعات اخبار جهانی اضافه شده است؛ همچنین نمادی از اجتماع عظیم شیعیان در سوگواری امام حسین(ع) در شکل پیاده‌روی محسوب می‌شود. 

وی ادامه داد: من از اربعین به نگاه مناسکی نیز تعبیر می‌کنم. البته باید از ابزارهای دیگر برای تقویت مراسم اربعین استفاده کنیم؛ یعنی از سویی نگاه عقلانی به این موضوع داشته باشیم و از سوی دیگر با نگاه قرآنی، آن را بازبینی کنیم. 

مدیر گروه علوم قرآن و حدیث مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) بیان کرد: همچنین باید با نگاه علمی، تاریخی و روانشناختی ابعاد مراسم پیاده‌روی اربعین را مورد بررسی قرار دهیم. در غیر این صورت، جریان مقابل وارد عمل می‌شود، مانند جریان تکفیری که پیاده‌روی اربعین را بدعت می‌داند. در اربعین، خود روایت‌ها و زیارت‌های امام حسین(ع) حاوی نگاه قرآنی است، چنانکه در زیارت رجبیه می‌خوانیم: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا شَریکَ الْقُرْآنِ.» 

چگونه می‌توان موضوعی را به قرآن عرضه کرد

وی با طرح این سؤال که چگونه می‌توانیم موضوعی را به قرآن عرضه کنیم، گفت: این کار به‌خصوص در حوزه پایان‌نامه‌ها دارای اهمیت است. این مطالعات از نوع تفسیر موضوعی محسوب می‌شود؛ یعنی موضوعاتی وجود دارد که معارفی را درباره آنها از قرآن استخراج و سپس این معارف را طبقه‌بندی و آموزه‌های مربوط به آن را تبیین می‌کنیم. همچنین موضوع را به قرآن عرضه و از منظر قرآن، آن را تعریف می‌کنیم و شرح می‌دهیم.

موسوی با بیان اینکه تفسیر موضوعی بر دو نوع درون‌قرآنی و برون‌قرآنی است، توضیح داد: موضوعات درون‌قرآنی یعنی موضوعاتی که در قرآن وجود دارد، همچون ایمان، تقوا و ولایت؛ اما موضوعات برون‌قرآنی یعنی موضوعاتی که مشخصاً در قرآن وجود ندارد و فقط اشارات یا معارفی درباره آنها آمده است. بررسی موضوعات درون‌قرآنی با برون‌قرآنی هم تفاوت دارد. وقتی می‌گوییم اربعین از منظر قرآن، یعنی می‌خواهیم این حرکت عظیمی را که بعد از نزول قرآن پدیدار شده است، بر قرآن عرضه کنیم که موضوعی برون‌قرآنی محسوب می‌شود.

وی یکی از شاخص‌های تمایز موضوعات درون‌قرآنی و برون‌قرآنی را مسئله زمان دانست و تصریح کرد: اگر مسئله‌ای پس از زمان نزول قرآن پیدا شده باشد، طبیعتاً برون‌قرآنی محسوب می‌شود. در بررسی موضوعات برون‌قرآنی از دو روش استفاده می‌شود؛ 1 ـ  معادل‌یابی واژگان، برای مثال آیا واژه افسردگی به این شکل که می‌بینیم، با واژه‌های غم، حزن و... ارتباط دارد یا خیر 2 ـ تطبیق مصادیق با آموزه‌های قرآنی، برای مثال وقتی می‌گوییم اربعین حسینی از منظر قرآن، یعنی بتوانیم آموزه‌های اربعینی را که اکنون وجود دارد، با معارفی که از قرآن استخراج می‌کنیم، ارتباط دهیم.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) درباره زوایای این پژوهش گفت: ابتدا بررسی می‌کنیم که 1 ـ آیا در زیارت اربعین، آیات قرآنی هم به‌کار رفته است؟ 2 ـ آیا واژه اربعین در قرآن وجود دارد؟  3 ـ روایات تفضیلی که درباره واژه اربعین در قرآن وجود دارد، چیست؟ 4 ـ اگر آثاری در اربعین وجود دارد، آیا می‌توان درباره‌اش مستندات قرآنی یافت؟ 5 ـ مفاهیم و مناسک اربعین را چگونه می‌توان در قرآن ردیابی و پیدا کرد؟

پیوند زیارت اربعین با آیات قرآن

وی هدف از پژوهش حاضر را دمیدن روح قرآنی در مباحث اربعین دانست و اضافه کرد: همان‌طور که گفته شد، گام اول، قرائت زیارت رجبیه است که در عرفه و اربعین توصیه می‌شود. آیاتی به این زیارت ضمیمه شده‌اند، مانند آیه تطهیر؛ بنابراین موضوع اربعین با آیه 33 سوره احزاب پیوند می‌خورد و بر این مبنا در این راهپیمایی و زیارت، مرور طهارت اهل‌ بیت(ع) مصداق پیدا می‌کند. در نهایت یکی از حکمت‌های اربعین در نگاه قرآن از پیوند زیارت و آیه روشن می‌شود و آن، طهارت و عصمت اهل‌ بیت(ع) است که از ارکان امامیه به‌شمار می‌رود. 

موسوی ادامه داد: همچنین از دیگر آیاتی که در این زیارت‌ وجود دارد، 146 و 149 سوره آل‌عمران و 227 سوره شعراست که بر اساس این آیات، پیوند میان عاشورا با تمام شهدا در طول تاریخ و نیز حکمت مقابله با ظلم مشخص می‌شود.

واژه اربعین چهار بار در قرآن آمده است

وی راجع به گام دوم پژوهش یعنی بررسی واژه اربعین در قرآن بیان کرد: به‌علاوه باید ببینیم آیا آموزه و معارفی درباره قرآن وجود دارد که بتوان در اربعین حسینی هم به‌کار گرفت؟ در اینجا باید مواظب باشیم که دچار تفسیر به رأی نشویم. واژه اربعین، چهار بار در قرآن آمده است؛ دو بار درباره وعده موسی(ع) در کوه طور در سوره‌های بقره و اعراف، یک بار در دوران سرگردانی بنی‌اسرائیل که 40 سال طول کشید و یک بار هم در سوره احقاف درباره دوران زندگی انسان. با توجه به اصالت و موضوعیت واژه 40 در قرآن، متوجه می‌شویم که قرآن با کمال و رشد معنوی انسان و معارف عمیق الهی پیوند خورده است.

این پژوهشگر دینی گام سوم پژوهش را بررسی روایتی از امام جواد(ع) در مجمع‌البیان طبرسی درباره عبارت «بَلَغَ اَربعینَ سَنَة» در آیه 15 سوره احقاف دانست و اظهار کرد: روزی علی‌ بن اسباط (یکی از شیعیان کوفی) در دوران کودکی امام جواد(ع) به حضور آن حضرت شرفیاب شد. او می‌گوید: من دقیقاً به قد و قامت آن بزرگوار خیره شده بودم و چهره، حرکات و سکناتش را زیر نظر داشتم تا در موقع مراجعت، شکل و شمایل امام جواد(ع) را بهتر برای یارانم در مصر نقل کنم. درست در همین هنگام که با این اندیشه به او نگاه می‌کردم، آن حضرت نشست و رو به سوی من کرد.

وی ادامه داد: امام جواد(ع) گفت: «ای علی‌ بن اسباط! کاری که خداوند در خصوص امامت کرده، همانند کاری‌ست که درباره نبوت انجام داده است. قرآن در جایی می‌فرماید: «وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»، ما به یحیای پیامبر(ع) در دوران کودکی فرمان نبوت دادیم و گاهی درباره انسان‌ها می‌فرماید: «حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً؛ تا زمانی که به کمال قدرت و رشد عقلی برسد و به 40 سالگی بالغ شود.» با توجه به این آیات، همان‌گونه که ممکن است خداوند متعال به انسانی در کودکی حکمت بدهد، در قدرت اوست که آن را در 40 سالگی هم بدهد و به این ترتیب، هر گونه شک و شبهه را درباره امامتش از ذهن علی‌ بن اسباط زائل کرد.

موسوی با بیان اینکه 40 سالگی برای انسان‌های عادی یکی از دوره‌های تولد در زمینه علم و حکمت است، گفت: نکته دیگر، جست‌وجوی کلمات مربوط به اربعین‌های قرآنی در روایات است؛ برای مثال خداوند در آیه 29 سوره دخان می‌فرماید: «فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنْظَرِینَ؛ و بر مرگ گذشتگان هیچ چشم آسمان و زمین نگریست و بر هلاکشان مهلت ندادند.» 

وی افزود: روایتی ذیل این آیه در کامل‌الزیارات وجود دارد که می‌گوید: «إنَّ السَّماءَ بَکَت عَلَى الحُسَینِ علیه السلام أربَعینَ صَباحا بِالدَّمِ و إنَّ الأَرضَ بَکَت أربَعینَ صَباحا بِالسَّوادِ و إنَّ الشَّمسَ بَکَت أربَعینَ صَباحا بِالکُسوفِ وَ الحُمرَةِ؛ آسمان تا 40 روز بر حسین(ع) خون گریست و زمین تا 40 روز، با وزش باد سیاه گریست و خورشید تا 40 روز، با گرفتگى و سرخ شدن گریست.» 

مدیر گروه علوم قرآن و حدیث مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی(ره) گام چهارم پژوهش را بر این اساس دانست که وقتی مطلبی در روایت‌ها و زیارت اربعین می‌بینیم، آن را به قرآن عرضه کنیم و سپس بیان کرد: برای مثال، وقتی جابر به زیارت امام حسین(ع) آمد، از پیامبر(ص) نقل کرد: «ألْمَرءُ مَعَ أحَبّ؛ انسان با کسی‌ست که او را دوست داشته باشد.» این عبارت در آیه 69 سوره نساء آمده است: «وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا؛ کسانى که از خدا و پیامبر(ص) پیروى کنند، با پیامبران و راستگویان و گواهان و شایستگان که خدا به آنها نعمت بخشیده است، خواهند بود و آنها همنشینى نیکو هستند.» به این کار، مستندیابی قرآنی می‌گویند که درباره همراهی انسان‌ها با رهبران خودشان است.

وی در پایان گفت: گام پنجم این است که آموزه‌های اربعینی مانند زیارت، پیاده‌روی، مبارزه با ظلم و ستم و... را در قرآن تحقیق کنیم؛ برای مثال آیه 227 سرانجام ستمگران را بیان می‌کند که در زیارت رجبیه نیز آمده است.

زهراسادات محمدی